W cieniu 100-lecia podziału Parafii Bydgoskiej (1924-2024) PARAFIA KATEDRALNA ŚW. MARCINA I MIKOŁAJA: MATKA KOŚCIOŁÓW BYDGOSKICH. Cz. I. Późnogotycka macierz kościołów bydgoskich, stoi w miejscu, w którym wzniesiono pierwszy kościół drewniany pw. św. Mikołaja, być może już w 1364 r. W 1425 r. pożar zniszczył pierwotną świątynię murowaną. Podczas jej odbudowy zwiększono powierzchnię i wzniesiono dwie nawy boczne. Zgodnie z ówczesną praktyką, rozbiórka spalonego kościoła, odbywała się etapami w miarę wykańczania poszczególnych jego części. W pierwszej kolejności wzniesiono prezbiterium, które pełniło funkcję całego kościoła. Zasadnicze prace ukończono w 1466 r., ale przez kolejne lata, do 1502 r., prowadzono dalsze prace budowlane, polegające na wykończeniu wnętrz i upiększeniu kościoła. Na przełomie XV i XVI w. podwyższono dachy, przekształcono szczyty, a prezbiterium zasklepiono sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi. W tym też czasie po południowej stronie kościoła pojawiła się wieża, w widoczny sposób wtórnie dostawiona do korpusu nawy. W wiekach XVI i XVII kościół nabrał charakterystycznej dla polskiej architektury formy, jaką nadawały budowlom gotyckim przybudowywane do nich kaplice. Trzy spośród nich, znajdujące się w całkowitej ruinie, rozebrano w latach 1819-1830, w których świątyni nadano charakter późnorenesansowej budowli. W okresie międzywojennym, w latach 1922-1926, w ramach gruntownego remontu kościoła, położono na ścianach i sklepieniach polichromię projektu Stefana Cybichowskiego wykonaną przez Henryka Jackowskiego-Nostitz, autora osadzonych witraży. Przebudowano także zakrystię, przywrócono stan pierwotny kruchty zachodniej. W styczniu 1945 r., w wyniku działań wojennych kościół został poważnie uszkodzony; ostrzał artyleryjski uszkodził dach, wybuchy przy wysadzaniu mostu Teatralnego zniszczyły okna i witraże. W 1950 r. rozpoczęto długofalowe prace konserwatorskie; prace na dachu, odrestaurowanie attyki, wzmocnienie murów i skarp, a w roku 1951 odtworzono zamurowania dwóch okien gotyckich i prezbiterium. Wojenne zniszczenia usunięto do 1956 r. W obecnym współcześnie kształcie, świątynia jest późnogotyckim, orientowanym, murowanym z cegły kościołem trójnawowym. Największą wartość artystyczną przedstawia polichromowany ołtarz główny z 2. połowy XVII w. z późnogotyckim obrazem Matki Bożej z Różą, zwanym też obrazem Matki Boskiej Bydgoskiej; ołtarz ten zwieńczony jest owalnym obrazem z początku XVIII w., przedstawiającym Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Do naszych czasów zachowało się pięć bogato dekorowanych ołtarzy bocznych. Z kaplic, pozostała do dnia dzisiejszego tylko jedna – kaplica św. Krzyża; jej wnętrze wypełnia ołtarz z poł. XVII w. z dużym krucyfiksem (1525) oraz figurami świętych Grzegorza i Weroniki po bokach. Pośród cennych wyposażeń kościoła znajdują się także rokokowe stalle i ambona, wykonane w 2. poł. XVIII w., przeniesione do kościoła farnego z kościoła karmelitów. Na początku XX w. fara dysponowała czterema dużymi dzwonami, z których dwa największe powstały w 2. połowie XIX w. („Mikołaj” z 1864; „Święty Duch” z 1865), a dwa mniejsze („Marcin”, „Maria”), zostały odlane w 1904 r. Wszystkie te dzwony uległy zniszczeniu w końcu I wojny światowej, skonfiskowane przez niemieckiego zaborcę na cele wojenne. W listopadzie 1923 r. na wieży zawieszono dwa dzwony pochodzące z Kamieńca Podolskiego, rewindykowane ze Związku Sowieckiego na podstawie Traktatu Ryskiego: dzwon z katedry, odlany w 1641 r. (1138 kg) oraz dzwon z kościoła dominikanów, odlany w 1737 r. (950 kg). Warto zauważyć, iż dzwon z katedry został unieśmiertelniony w powieści Henryka Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski”, jako dzwon bijący na alarm podczas oblężenia Kamieńca Podolskiego przez Turków w 1672 r. W 1929 r., z ludwisarni Karola Szwabe z Białej pozyskano cztery nowe dzwony: „Wojciech”, „Marcin”, „Mikołaj” i „Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie”. Dzwony te znowu zrabowali Niemcy i przetopili w czasie II wojny światowej na cele wojenne. Ostatecznie wojnę przetrwały tylko dwa dzwony kamienieckie, które do dzisiaj stanowią ozdobę dzwonnicy kościoła. (em)
one